De hardheid van het hart
Sjemot / Exodus 6:2 – 9:35
door Rob Cassuto
Al in hoofdstuk 4, als Mozes de reis is aangevangen vanaf de tenten van zijn schoonvader Jetro en nog voordat hij in Egypte is teruggekeerd, hoort hij dat de Eeuwige het hart van de farao, van wie hij de vrijlating van de Israëlitische slaven gaat eisen, zal verharden. (4:21 achazek) En inderdaad, na elke plaag die over Egypte kwam (behalve de laatste, de dood van de eerstgeborenen) staat er dat de farao zijn hart verhardde. (1)
Wat betekent dat verharden? In het Hebreeuws worden hiervoor drie werkwoorden gebruikt, die resp. afgeleid zijn van kasjè, hard, chawed, zwaar en chazak, sterk. Farao dan wel de Eeuwige maakt farao’s hart resp. hard, zwaar of sterk. Rabbi Samson Raphael Hirsch (19e eeuw)(2) onderscheidt hier een verschil in betekenis. Daarbij moeten we beseffen, dat de betekenis van lev (soms Levav), hart, in het oude Hebreeuws niet zozeer een emotionele associatie met liefde heeft als wel met wil, moed, intentie. Een hart dat kasje is, hard, staat niet open voor indrukken, is afgesloten, onverschillig. Een hart dat chawed, zwaar, is staat wel open voor indrukken, maar laat zich niet bewegen tot koersverandering, maar kan uiteindelijk met veel moeite toch geraakt worden. Een hart dat chazak is, sterk, is vastbesloten en weert alle met die wil tegenstrijdige indrukken af. In die zin is het verharde hart onvrijheid; de overmatig versterkte wil staat niet open voor wat de werkelijkheid nog voor andere mogelijke aanzichten en mogelijkheden biedt. Het is blind voor welke tekenen, signalen, mogelijk zelfs wonderen zich voor ogen afspelen. Het tegendeel van een ‘open mind’.
Een bekende theorie in de sociale psychologie – de dissonantie-theorie van Leon Festinger – sluit eigenlijk mooi aan op deze uitleg van Rabbijn Hirsch en werpt mede een licht op de koppigheid van farao en zijn verharde hart. Festinger signaleerde en toonde in experimenten het volgende aan.(3)
Als we eenmaal een beslissing hebben genomen of een keuze hebben gemaakt, veroorzaakt alle informatie die we daarna (bijvoorbeeld over ongekozen alternatieven) opdoen – en die tegenstrijdig is met onze keuze, of onze beslissing tegenspreekt dan wel die in twijfel trekt – een onaangenaam gevoel, een dissonantie. We kunnen dan heel ver gaan om die dissonantie ongedaan te maken. Dat doen we dan door informatie te zoeken die de voordelen van onze keuze of beslissing overmatig zal vergroten. We zullen de voordelen van de ongekozen alternatieven minimaliseren en de nadelen ervan overdrijven. We kunnen zelfs informatie over die alternatieven geheel negeren of vermijden. De auto die we net na veel twijfel en prijsvergelijking hebben gekocht is achteraf altijd veel beter dan de auto’s die we ook hebben bekeken, maar niet gekocht. We zien dat heel sterk bij ideologische overtuigingen, die zich rotsvast in onze geest hebben genesteld en die moeilijk toegankelijk, zo niet immuun zijn geworden voor welke alternatieve of tegenstrijdige informatie dan ook. We zijn bijvoorbeeld alleen maar bezig bevestiging te zoeken op internet of in onze sociale media bubbel. Zo’n overtuiging wordt een onderdeel van de identiteit en is geladen met prestige. Echt gevaarlijk wordt het als die overtuigingen zijn gebaseerd op valse of foute informatie en gepaard gaan met het systematisch afweren van kennisneming van de feiten die die overtuiging onderuit zouden kunnen halen. Het geweld ligt dan om de hoek. U mag zelf invullen waar u dat om u heen ziet (of herkent u het een beetje in u zelf?).
Farao is het prototype van de ideologische machthebber. Hij houdt, gesteund door zijn adviseurs (chatoemiem, zegt de Tora, schriftkundigen), tot het uiterste vast aan zijn besluit het volk van Israël niet te laten gaan. De funeste gevolgen van dat beleid zal hij minimaliseren en negeren. Niet alleen telt zijn overtuiging dat het nuttige en goedkope arbeidsreservoir van stenenbakkers en stedenbouwers behouden moet worden, ook zijn prestige van politieke en theologische opperbaas, de kern van zijn identiteit, staat op het spel. Hij is verblind en verdoofd voor de signalen, die hem bereiken – of op zijn minst bagatelliseert hij ze –, signalen die hem aan het verstand proberen te brengen, dat zijn beleid van tirannieke onderdrukking van een hele bevolkingsgroep onrechtvaardig is. Alleen een totale crisis kan nog verandering brengen. De rampzalige consequenties moeten zo groot worden, dat het bastion van zijn politieke en theologische prestige bezwijkt; dat gebeurt pas als hij in zijn eigen familie wordt getroffen door het verlies van zijn zoon.
Rabbi Jonathan Sacks z.l. geeft nog een bijzonder ingenieuze interpretatie, die ik waag kort aan te raken.(4) Hij beziet de ‘zwaarte’ (chawed) of het ‘gewicht’ van farao’s hart in het licht van het Egyptische geloof, waar na de dood het hart van de dode gewogen wordt op een weegschaal met op de ene schaal het hart en op de andere schaal een veer, die het Egyptische principe van kosmische orde en gerechtigheid (de godin Maät) belichaamt. De handhaving daarvan was zijn goddelijke taak. Met iedere daad van onderdrukking van de Israëlieten (eerst misschien nog begrijpelijk als strategische beslissing) werd het hart van farao zwaarder, zijn schending van de kosmische orde en gerechtigheid groter; het gewicht zal dan doorslaan naar onheil. Met deze voor Egyptenaren te begrijpen metafoor van het gewicht van het hart werd het verhaal van de plagen en de uittocht een verhaal dat niet alleen aan de Joden maar ook aan de Egyptenaren was gericht en daarmee belicht het de universaliteit van gerechtigheid. Het is een verhaal voor de hele wereld met als boodschap dat het ingrijpen van de Almachtige in de geschiedenis aan de kant staat van machteloze minderheden, aldus heel pregnant samengevat rabbijn Sacks.
noten
(1) Verschillende commentaren op de parasja Waëra zijn te vinden in mijn boek REIZEN DOOR DE TORA , deel 1 Genesis en Exodus, en op mijn website
(2) R. Samson Raphael Hirsch, The Pentateuch, Exodus, Judaica Press, 1973, ad Ex. 7:3
(3) Zie bijv. https://www.apa.org/pubs/books/Cognitive-Dissonance-Intro-Sample.pdf (4) In zijn commentaar van 5780 https://rabbisacks.org/vaera-5780/
